TBMM Hükümeti Başdelegesi, Dışişleri Bakanı İsmet (İnönü) Paşa’nın, “Türkiye Cumhuriyeti'nin tapu senedi” olarak da tanımlanan Lozan Barış Antlaşması'nda uygulayacağı strateji, Fransız diplomatlarla Paris’te bir akşam yemeğinde belirdi. Bu strateji, Türk tezlerini tavizsiz bir biçimde ısrarla savunmak suretiyle “Konferansı yıpratmak” esasına dayanıyordu ve İsmet Paşa’nın güttüğü bu strateji sayesinde başarı elde edilecekti.

İsviçre'nin Lozan kentinde, 20 Kasım 1922'de törenle açılan ve 21 Kasım'da ilk oturumu yapılan Lozan Barış Konferansı'nın, aslında 13 Kasım'da toplanacağı duyurulmuştu. Türk heyeti 11 Kasım'da Lozan’a ulaştığında, konferansın haber verilmeksizin, İngiltere’de seçimler yapılacağı gerekçe gösterilerek bir hafta ertelendiği sürpriziyle karşılaştı. Daha başlangıçta böyle bir sorun çıkarılmasına; İsmet Paşa tepki göstererek, müttefiklere nota verdi ve basın toplantısı düzenleyerek, bu tutumu protesto etti.

Paris’te bir akşam yemeği

Aynı günün akşamı, İsmet Paşa’yı ziyaret eden Fransız Büyükelçi, Hükümetinin görüşmeler yapmak amacıyla kendisini Paris’e davet ettiğini bildirir. Ertesi gün Paris’te Başbakan Poincaré ile görüşen İsmet Paşa, barış konusunda kararlı olunması, İstanbul’dan ve Boğazlardan çıkılması ve sınırlar gibi konularda olumlu cevaplar alır. Fransa Başbakanı’nın bu olumlu tutumu, kapitülasyonlar söz konusu edilince değişir. İsmet Paşa’nın, ısrarla “Kapitülasyonların kaldırılacağını söyleyeceğiz, bu bizim için çok önemli” sözlerine karşılık Poincaré’nin ağzından, “bunun için barış geri bırakılmaz, bir geçici hal çaresi buluruz”dan başka söz çıkmaz. 

Bu görüşmenin akşamı ise 1921’de Fransa ile Ankara Hükümeti arasında yapılan Ankara Antlaşması’nı imzalayan Franklin Bouillon ile Savunma Bakanı Painlevé, İsmet Paşa’yı yemeğe davet ederler. İsmet Paşa, yemekte kaygılıdır ve muhataplarına bunu, “Her konu çözülse, yalnız kapitülasyonlar sorunu askıda kalsa, barış olmayacaktır” diye açıklar ve endişelerinde haklı çıkarsa konferansı kesip Türkiye’ye döneceğini kaydeder. 

“Usez la Conférance” stratejisi

Fransız bakanlar, İsmet Paşa’yı yatıştırmak isterler. Konferansı kesintiye uğratmak yerine, mutlaka zaman kazanılması önerisinde bulunan Franklin Bouillon ise görüşünü şöyle dile getirir: “Anadolu’yu bilmiyorlar. Yaptığınız işi her yerde olan bir askerî ayaklanma gibi görüyorlar. Türklerin de büyük davalar peşinde, düşüncelerinde ciddi ve samimi oldukları hakkında fikirleri yoktur. Kendinizi mutlaka tanıtmanız gereklidir. Konferansta uğraşa uğraşa, yıprata yıprata bütün bu gerçekleri onlara anlatacaksınız.”

İsmet Paşa’nın “nasıl anlayacaklar” sorusu üzerine Franklin Bouillon, “merak etme, anlarlar” der ve önerisini tekrarlar: “Konferansı yıpratın.” (Usez la Conférance!) 

İsmet Paşa stratejisini şekillendiriyor

Babasının “Hatıralar”ına dayanarak, gözden kaçan bu önemli konuyu aktaran Erdal İnönü, “Fikirler ve Eylemler” adlı kitabında, babasının deneyimleriyle birleşince konferansta işleyeceği taktiğin ortaya çıktığını kaydediyor. Erdal İnönü, bu taktiğin uygulanışını şöyle açıklıyor: “Her sorunu görüşürken haklı isteklerimizi açıklıkla belirtmek, tam anlamında eşitlik aradığımızı her fırsatta dile getirmek, beklentilerimize uygun olmayan hiçbir öneriyi kabul etmeden, müzakereleri uzatacak yollar bulmak. Öte yandan, bu taktiği başarıyla uygulamanın kolay olmadığı, büyük bir irade, soğukkanlılık ve sabır istediği açıktır.” 

Konferans sorunlu başlıyor

İsviçre'nin Lozan kentinde, 20 Kasım 1922'de törenle açılan ve 21 Kasım'da ilk oturumu yapılan Lozan Barış Konferansı hiç de iyi başlamaz. Müttefikler, daha konferans açılır açılmaz, İstanbul'daki işgal masrafları için 30 milyon altın lira istemeye varan isteklerde bile bulunurlar. Konferansın belli başlı sorunlarını, “Arazi sorunları, Boğazlar, Kapitülasyonlar, Azınlıklar, Düyunu Umumiye, Irak sınırı” oluşturur. 

İtilaf Devletleri (İngiltere, Fransa, İtalya) temsilcileri, komisyonlarda biriken ve o zamana kadar çözülemeyen sorunları içeren bir anlaşma projesi hazırlarlar ve şubat ayı başında bunu baskı altında imza ettirmeye girişirler. 

Konferans kesintiye uğruyor

Bu baskı karşısında İsmet Paşa, 4 Şubat 1923'teki toplantıda, konferansın kesilme sorumluluğunu Lord Curzon'a yükleyecek şekilde, “Memleketime gittiğim zaman söyleyeceğim, bütün dünyaya ilan edeceğim. Lord Curzon barış istemiyordu, müzakereleri keser bir sonuca vardırmak için elinden geleni yaptı...” diye konuşur.

İkinci Cumhurbaşkanı İsmet İnönü, bu “baskı”yı, Prof. Seha Meray'ın, “Lozan Barış Konferansı, Tutanaklar Belgeler” adlı kitabına, 30 Eylül 1969'da yazdığı “Önsöz”de şöyle anlatır: “Müttefikler, arzu ettikleri muahedeyi (anlaşmayı) bize kabul ettirmek için, yalnız müzakerelerde hukuki çekişmelerle kalmamışlar, Şubat'ta büyük baskı ve gösteri ile, Konferans'ı kesintiye uğratmağa kadar, kararlı olarak gitmişlerdir. Zannediyorlardı ki, bu kadar şiddetli bir baskı karşısında, hallolunamayan meselelerde Türkler boyun eğeceklerdir.”

İnönü, bu baskı girişiminin reddedilip, ayrılmanın göze alındığının gösterildiğini belirterek, şöyle davam eder: “Daha Ankara'ya gelmeden, daha İsviçre'de iken, ileri vardıklarını ve Türklerin, hayati gördükleri meseleleri her halde elde etmek için, tehlikeleri göze alabileceklerini, şiddete, zora baş eğmeyeceklerini anlamışlardı...”

İsmet İnönü, kararlı tutumlarının karşı tarafça anlaşıldığını, Lord Curzon'un İsviçre'den ayrıldığının ertesi günü gördüğünü belirterek, aynı “Önsöz”de, şunları kaydediyor: “Konferansın kesilme yapmadığını, erteleme yapmadığını söylemekle Müttefikler acele ettiler; ve ben, Ankara'ya gelinceye kadar Lord Curzon'dan yolda dostane mesajlar aldım. (...) Onun için Reisicumhurumuza ve Hükümete vaziyeti (...) anlatırken, 'Sulh ihtimali vardır, bunu elde edebiliriz' kanaatimi söyleyebiliyordum.”

Lozan'daki barış görüşmeleri 4 Şubat 1923'te kesilince, Türk delegasyonu geri döndü. TBMM'de 1923'ün Mart ayı başlarında yapılan gizli görüşmeler sonucunda, 129 milletvekilinin önergesiyle “Lozan konusunda hükümetin tam yetkili kılınması, güvenoyu verilmesi” istendi. 190 üyenin katıldığı oylamada önerge 170 oyla benimsendi. 

Konferansın 23 Nisan 1923'te ikinci bölümünün başlamasından sonra da Lozan Barış Antlaşması, 24 Temmuz 1923'te imzalandı.